İran və İsrail arasındakı münasibətlər 1979-cu ildə İslam İnqilabına qədər əslində sülh şəraitində olub. İran Fələstinin bölünməsi planlarına qarşı çıxsa da, Misirdən sonra 1948-ci ildə qurulan İsrail Dövlətini tanıyan ikinci İslam dövləti olub.
O dövrdə ölkə Pəhləvi sülaləsi tərəfindən idarə olunurdu. İran ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki ən böyük müttəfiqlərindən biri idi. Bu səbəbdən İsrail Dövlətini quran ilk hökumət lideri David Ben-Qurion yeni yəhudi dövlətinin ərəb qonşuları tərəfindən sıxışdırılmaması üçün İranın dostluğunu qazanmağa çalışırdı.
Lakin 1979-cu ildə Ayətullah Ruhullah Xomeyninin başçılıq etdiyi İslam İnqilabı ilə şahlar taxtdan endirild. Yeni administrasiya Amerika Birləşmiş Ştatlarının və onun müttəfiqi İsrailin “imperializmini” rədd edərək, məzlum torpaqları müdafiə etməyə əsaslanan bir şəxsiyyət yaratmağa çalışdı.
Ayətullah Xomeyninin dövründə ölkə İsraillə körpülərini yandırdı və İsrail vətəndaşlarının pasportlarını tanımamağa başladı. Daha sonra Tehrandakı İsrail səfirliyini ələ keçirib nəzarəti Fələstin dövlətinin yaradılması uğrunda İsrail hökumətinə qarşı mübarizə aparan “Fələstin Azadlıq Təşkilatı”nın ixtiyarına verdi.
BBC-yə danışan iranlı ekspert Əli Vaez bildirib ki, İran rejimi rəhbərlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi daha əvvəl Livan kimi bəzi bölgələrdə fələstinlilərlə yanaşı partizan müharibəsini dəstəkləyib və bu səbəbdən də Fələstin məsələsinə böyük rəğbət bəsləyirlər. İsrailə qarşı düşmənçilik məhz oradan gəlib.
Vaezin fikrincə, yeni İran özünü “ərəb müsəlman ölkələri tərəfindən tərk edilmiş Fələstin davasını dəstəkləyən panislamist bir güc kimi” göstərmək istəyirdi.
Əslində Xomeyni Fələstin məsələsini özününkü kimi təqdim etməyə başladı və Tehranda genişmiqyaslı Fələstin tərəfdarı yürüşlər geniş vüsət aldı.
Digər tərəfdən, bu dövrdə İsraildə İrana qarşı düşmənçilik 1990-cı illərə qədər ortaya çıxmadı, çünki o dövrdə Səddam Hüseynin İraqda olması daha böyük regional təhlükə olaraq görülürdü.
1980-1988-ci illər arasında ABŞ-ın İraqa qarşı müharibədə istifadə etdiyi silahları gizli şəkildə İrana yönəltdiyi və İsrail hökumətinin bu qalmaqalla bağlı “İran-Contra” strukturunda vasitəçi olduğu da üzə çıxdı.
Zaman keçdikcə İsrail və İran arasında şifahi rəqabət açıq düşmənçiliyə çevrildi.
İsrail və İran arasında “gizli müharibə”
Ərəb ölkələrinin hakim olduğu İslam dünyasında İran öz ərazisində düşmənlərinin hücumuna məruz qalmamaq üçün bəzi strategiyalar hazırlayıb.
Tehranın maraqları naminə silahlı aksiyalar həyata keçirən təşkilatlar şəbəkəsi formalaşır.
Bunların başında ABŞ və Avropa Birliyinin “terrorçu” kimi qələmə verdiyi Livan Hizbullah təşkilatı dayanırdı.
İranın “müqavimət oxu” adlandırdığı bu şəbəkə bu gün Livan, Suriya, İraq və Yəmənə qədər uzanır.
İran və İsrail arasındakı gərginliyin “gizli müharibə” kimi səciyyələndirilməsinin əsas səbəbi iki ölkənin hökumətlərinin rəsmi şəkildə öhdəsinə götürmədiyi hərəkətlərlə bir-birinə hücum etməsidir.
İran və müttəfiqlərinə qarşı açıq düşmənçilik hərəkətləri etməkdən çəkinən İsrail üçüncü ölkələrdə İran tərəfdarlarına qarşı döyüşən silahlı qruplara da maliyyə dəstəyi verir.
Hizbullah lideri Abbas Əl Musəvinin öldürülməsindən sonra bütün gözlər İsrailə çevrildi. Daha sonra İranı dəstəkləyən İslami Cihad təşkilatı 1992-ci ildə İsrailin Buenos-Ayresdəki səfirliyinə bombalı hücum həyata keçirərək, 29 nəfərin həyatına son qoydu.
Məlum məsələdir ki, İsrail uzun müddətdir ki, İranın nüvə proqramının qarşısını almaqla məşğuldur.
O, nüvə proqramı üçün çalışan alimlərə qarşı bəzi hücumlara görə İsrail kəşfiyyatını məsul hesab edib. Nəhayət, 2020-ci ildə Muhsin Fahrizade Mahabadi öldürüldü.
İsrail indiyədək iranlı alimlərin öldürüldüyü hücumlarda da iştirakını inkar edib.
İsrail və onun Qərb müttəfiqləri İranı keçmişdə onun ərazisinə pilotsuz təyyarə və raket hücumları təşkil etməkdə ittiham ediblər.
2011-ci ildə Suriyada vətəndaş müharibəsinin başlaması ilə münasibətlər yenidən gərginləşib. Qərb kəşfiyyat agentlikləri İranı Suriya prezidenti Bəşər Əsəd ordusunun üsyançılara qarşı mübarizəsinə silah dəstəyi verməkdə ittiham edib.
İsrail İranın qonşu ölkəsi Suriyadan Livanda yerləşən Hizbullaha silah yardımı üçün tranzit marşrut kimi istifadə etdiyini iddia edib.
ABŞ-da yerləşən Stratfor kəşfiyyat platforması iddia edir ki, müxtəlif vaxtlarda həm İsrail, həm də İran Suriya ərazisində digərini dəf etmək məqsədi ilə genişmiqyaslı əməliyyatlar həyata keçirib.
2021-ci ildə isə iki dövlət arasında “gizli müharibə” dənizə çatdı.
İsrail Körfəzdəki gəmilərinə edilən hücumlarda İranı günahlandıraraq onu Qırmızı dənizdəki gəmilərini hədəfə almaqda ittiham edib.
HƏMAS-ın İsrailə hücumu
2023-cü il oktyabrın 7-də HƏMAS təşkilatı Qəzzada həyata keçirdiyi kütləvi hərbi əməliyyatlara cavab olaraq İsrailə hücum etdi və bu hücumlar bölgədə böyük bir gərginliyə çevrildi.
Hər iki ölkə yaranan bu gərginliyin davam edəcəyindən çox narahat idilər.
Son aylardır ki, Livan bölgəsində Hizbullaha bağlı olduğu iddia edilən milislərlə İsrail qüvvələri arasında da toqquşmalar artıb.
Tərəflər illərdir gərginliyin artmasına qarşı mövqelərini qoruyub saxlasalar da, 12 noyabr 2020-ci ildə İranın ilk dəfə İsraili baş-başa hədəfə almasıyla hər şey dəyişdi.
İranlı ekspert Vaezin sözlərinə görə, hazırda heç kim geniş gərginliyin olmasını istəmir.
“İsrail 6 aydır Körfəzdə HƏMAS-a qarşı dağıdıcı müharibə aparır. Bu, ölkənin beynəlxalq reputasiyasına təsir edib. HƏMAS-dan fərqli olaraq, İran bir dövlətdir və buna görə də çox güclü hərəkət edir”-deyə Vaez əlavə edib.
Digər tərəfdən, İranda hökumət qadınların dini məhdudiyyətlərinə qarşı aylardır davam edən etirazlar səbəbindən təkcə iqtisadi problemlərdən deyil, həm də qanunvericilik böhranından da əziyyət çəkir.
Dəməşqdəki hücumdan sonra Tehran böyük ziyan altına düşdü.
İranın xarici işlər naziri və Suriyadakı səfiri də sərt cavab mesajı verib.
Təəssüf ki, bu cavabdan sonra iki ölkə arasında uzunmüddətli mübadilələrin sonu olmayacaq.
Hazırladı: Şəbnəm Rəhimova
Gununsesi.info
